سفری جسورانه به دنیایی ورای اندرونی_خبررسان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبررسان از تنسیم‌، نهضت سفرنامه‌نویسی در ایران اگرچه در دوره صفوی اغاز شد،‌ اما شکل‌گیری آن را باید به دوره قاجار مرتبط دانست،‌ ادبیات حج در ایران مولود این دوره تاریخی به‌اختصاصی در فاصله سال‌های ۱۲۹۰ تا ۱۳۲۰ قمری است، کارشناسان بر این باورند که سفرنامه‌های حج قاجاری گنجینه‌های آخر‌ناپذیر برای شناخت تعداد بسیاری از مسائل دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و تمدنی مسلمانان  می باشند.

در این دوره، با دقت به گسترش امکانات سفر و افزایش ارتباطات، تعداد بسیاری از نویسندگان و مسافران به سفر حج می‌رفتند و ازمایش ها خود را در ترکیب با مشاهدات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به رشته تحریر درمی‌آوردند.

سفرنامه‌های این دوره، به‌اختصاصی نوشته‌جاتی که به سفر به مکه و مدینه مربوط می‌شود، از لحاظ ادبی و تاریخی اهمیت بالایی دارند. این آثار عمدتاً شامل توصیف جزئیات مناسک حج، زندگی روزمره حجاج، فرهنگ بومی و شرایط سیاسی اجتماعی آن زمان می باشند، به‌عبارت دیگر این سفرنامه‌ها نه‌تنها به‌گفتن اسناد تاریخی مهم به‌شمار می‌روال، بلکه نمایانگر تغیرات اجتماعی، فرهنگی و دینی ایران در دوره قاجار نیز می باشند.

در سنت سفرنامه‌نویسی‌، زنان طبق معمولً جایگاهی نداشتند،‌ از همین دوره قاجار می بود که زنان سفرنامه‌نویس ظهور کردند و طبق معمولً سفرنامه‌هایی از حج را به‌رشته تحریر درآورده‌اند‌، پژوهش‌ها مشخص می کند که از ۲۹۰ سفرنامه حج نگاشته‌شده در ادبیات فارسی ۳۶ سفرنامه متعلق به زنان است.

بازدید این سفرنامه‌ها مشخص می کند که زنان نویسنده به توصیف احساسات خود و جزئیات کوچکی که در این سفرها اتفاق می‌افتد می‌پردازند و نقاط مشترک تعداد بسیاری هم دارند، برای مثالً از جملات مختصر و ساده منفعت گیری می‌کنند و محاوره‌ای می‌نویسند، در تلاش می باشند نثر فارسی را به ساده‌ترین شکل ممکن و نزدیک‌ترین حالت به نثر معیار به‌کار ببرند و به‌جستوجو پیچیده و متکلّفانه کردن جملات خود نیستند، آن‌ها به‌خلاف مردان سفرنامه‌نویس، نسبت‌به آلودگی آب‌های آشامیدنی در طول سفر و عدم مراعات بهداشت در منزل‌ها حساس می باشند و غالباً رگه‌هایی از نژادپرستی و عرب‌ستیزی را هم در آثار خود نشان خواهند داد، زیاد صریحند و تمایل دارند روایت خود را سریع و پشت‌سرهم تعریف کنند.

 سفرنامه‌های مشهوری از سفرنامه‌های حج زنان دوره قاجار به‌یادگار مانده است،‌ که خواندنشان جهت می‌شود با شرایط اجتماعی و فرهنگی اواخر دوره قاجار و چگونگی حالت زنان ایرانی در نزدیک به ۱۵۰ سال پیش زیاد تر آشنا شویم.

برخی از با اهمیت ترین سفرنامه‌های حج زنان عبارت هستند از:

سفرنامه مکه دختر فرهادمیرزا

این سفرنامه در فصلنامه میقات حج به‌تلاش رسول جعفریان انتشار شده است. این سفرنامه ۵۷صفحه‌ای شرح‌حال سفر دختر فرهادمیرزا و همسر وزیر لشکر در شهریور ۱۲۵۹ شمسی به مکه است. دختر فرهادمیرزا زنی بوده که بر اوضاع قافله‌اش تسلط داشته است و این تسلط را در چندین جای سفرنامه به‌خوبی مشخص می کند. او با اعتراض به توقف بی‌مورد کشتی مسافربری‌شان در جده و توبیخ صاحب‌منصبان به‌خاطر این توقف، اسباب حرکت کشتی را فراهم می‌کند و در جایی دیگر روبه رو رشوه‌خواری می‌ایستد و قافله‌اش را نجات می‌دهد.

دختر فرهادمیرزا تلاش می‌کند در ساده‌ترین حالت ممکن بنویسد و از جملات مختصر و ساده منفعت گیری می‌کند، به‌طوری که مخاطب امروز فکر نمی‌کند که با متنی ۱۵۰ساله روبه‌روست.

«سه روز به آخر دریا»

این سفرنامه متعلق به شاهزاده‌خانم قاجاری است که به‌تلاش انتشارات اطراف انتشار شده است، نام او در هیچ جای کتاب ذکر نشده است اما بر پایه حرف های‌های خودش، او دختر شاهزاده مبارک‌میرزا، نوه شاهزاده محمودمیرزا و نوه فتحعلی‌شاه قاجار است، هم‌این چنین از سمت مادر نوه نادرشاه افشار است.

او هم همانند زیاد تر زنان سفرنامه‌نویس دوره قاجار به‌تنهایی سفری  به‌مقصد عتبات و سپس مکه را اغاز می‌کند،‌ سفری با مخاطرات زیاد، از سوختگی با آب جوش تا خطر بی‌آبی و گمان مرگ در دریا. این سفرنامه شگفتی‌هایی را نیز برای مخاطب به‌همراه دارد،‌ شگفتی‌هایی از تجربات معنوی این شاهزاده خانم در دوران سفر تا خواب دیدن چهارده‌معصوم(ع).

جذابیت سفرنامه او در این است که کنار اتفاقات سفر، ریزه‌کاری‌ها و روزمرگی‌ها را هم ثبت کرده و از جزئیاتی حرف های است که به خواننده امکان می‌دهد تصویری روشن‌تر از آن دوره داشته باشد. این زن باهوش، صریح و جسور ترسی از مناسبات مرسوم دولتمردان نداشت و بی‌پرده هر آنچه را دیده می بود، ثبت کرده می بود، به همین خاطر نوشته‌هایش وجوه نادیده آن دوره تاریخی را به ما مشخص می کند.

«چادر کردیم،‌ رفتیم تماشا» سفرنامه عالیه شیرازی

این سفرنامه نیز توسط انتشارات اطراف انتشار شده است،‌ عالیه خانم زنی است که وضع مالی چندان مساعدی ندارد و همانند شاهزاده خانم یا دختر فرهادمیرزا با حشم و خدم و امکانات رفاهی زیاد سفر نمی‌کند، چندین دفعه پیش می‌آید که عالیه حتی پول خرید یک جفت کفش یا یک دست لباس گرم را ندارد و جستوجو فردی است که بتواند از او پول قرض بگیرد.

عالیه هم به‌تنهایی سفر می‌کند و طی سفر دوستانی اشکار می‌کند و بعضی اوقات از شرایطش راضی و راضی است و بعضی اوقات هم آرزو می‌کند هیچ‌کس با شرایطی شبیه شرایط او به سفر مکه نرود.

«خانم فردا کوچ است» سفرنامه سکینه‌سلطان از همسران ناصرالدین شاه

این کتاب نیز توسط نشر اطراف انتشار شده و شرح سفر یکی از همسران ناصر‌الدین شاه، به زیارت مکه و عتبات است. وقارالدوله سفرش‌ را چهار سال سپس از کشته شدن ‌شاه و وقتی که به همسری معتصم‌الملک درآمده است، اغاز می‌کند ولی هم چنان در این سفر به‌یاد ناصرالدین‌شاه است و خاطراتی از او ذکر می‌کند. او نیز همچون دیگر زنان هم‌دوره‌اش، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی، علاوه بر شرح رویدادهای سفر، در رابطه جزئیات روزمره زندگی و حواشی کاروانش هم سخن بگویید می‌کند. شیوه نگارشی این زن، قلم شیوا و طبع شاعرانه‌اش روزنگاری‌ها و خاطرات او را به روایتی بی همتا تبدیل کرده است.

 انتهای مطلب/+