موسوی مطلق: قیاس «مهمان کُشی با مختارنامه خطاست/ با روایت سطحی از تاریخ، نمی توان نسل امروز را جذب کرد_خبررسان

خبررسان از تنسیم- مجتبی برزگر: سریال‌های تاریخی با محوریت اتفاق عاشورا و شخصیت‌های مرتبط، مدام مورد دقت اختصاصی مخاطبان مذهبی و علاقه‌مندان به تاریخ اسلام بوده‌اند. بعد از زمان‌ها، سریال «مهمان‌کُشی» بار دیگر تلاش کرد تا این قسمت مهم از تاریخ اسلام را به عکس بکشد و نقدها و تحلیل‌های بسیاری را به جستوجو داشت.

یکی از اتفاقات دلنشین سپس از پخش این سریال، برنامه کوتاهی با وجود حجت‌الاسلام موسوی مطلق در شبکه یک سیماست که به تحلیل هر تکه «مهمان‌کُشی» می‌پردازد. با این واعظ برجسته و کارشناس مذهبی به او مباحثه نشستیم تا در کنار پرداختن به نقاط ضعف و قوتِ این سریال، نگاهی تحلیلی به دیگر آثار شبیه همانند «مختارنامه» و «ولایت عشق» داشته باشیم.

در این او مباحثه، او علاوه بر نقد محتوایی، به خلأهای حاضر در تولیدات تاریخی و مانع ها پیش‌روی سازندگان نیز اشاره کرد. حجت‌الاسلام موسوی مطلق در جریان این او مباحثه درمورد وفاداری سریال به حقیقت می‌گوید که سریال‌ها برداشت‌های هنری از تاریخ‌اند و نمی‌توان آن‌ها را بازتابی دقیق دانست. خلأهایی در روایت وجود دارد، اما «مهمان‌کُشی» یکی از آثار قابل قبول این ژانر است.

او این چنین به سوال متعدد تعداد بسیاری از مخاطبان درمورد پرداختنِ «مهمان‌کُشی» به شخصیت مختار، پافشاری کرد که روایت‌های منفی درمورد مختار عمدتاً از سوی دشمنان اهل بیت ساخته شده و نگاه تاریخی باید واقع‌بینانه باشد. «مختارنامه» و «مهمان‌کُشی» هرکدام قسمت‌هایی از شخصیت مختار را نشان داده‌اند، اما برداشت‌های غلط و سوء تفاهم‌ها بین مخاطبان وجود دارد.

مشروح این او مباحثه را در ادامه بخوانید:

 «مهمان‌کُشی» وفادار به تاریخ

اجازه دهید او مباحثه را با سریال «مهمان‌کشی» اغاز کنیم؛ سریالی که دو عمل مهم را به جستوجو داشت: نخست، برگشت به تشکیل یک تاثییر تاریخی با محوریت اتفاق عاشورا، کربلا و زندگی حضرت مسلم بن عقیل بعد از مدتی طویل، و دوم، تحلیل عمیق حضرت‌عالی که بعد از پخش سریال اراعه گردید. لطفاً درمورد مقدار وفاداری این سریال به حقیقت و رویدادهای تاریخی آن دوره توضیح دهید. این چنین، سوالی که برای تعداد بسیاری نقل شده این است که سریال تا چه اندازه با مشکلات و اشتباهات تاریخی روبه رو است؟ یا بهتر است بپرسیم، آیا در روایت تاریخی آن خلأها و نواقصی به چشم می‌خورد؟

در جواب به سوال شما درمورد مقدار وفاداری سریال به داستان واقعی باید عرض کنم که همه شخصیت‌ها و رخدادها بر پایه منبع های معتبر و گزاره‌های صحیح تاریخی شکل گرفته‌اند. علاوه بر اعتبار تاریخی که ریشه در نقل‌های مستند دارد، سریال از لحاظ عقلانیت و معقول بودن نیز قابل قبول است. یقیناً، در برخی موارد و با دقت به عرف سینمایی و مقتضیات زمان، تغییراتی در دیالوگ‌ها و نحوه روایت به وجود آمده است.

سریال «مهمان‌کُشی» و آثار شبیه آن نباید فقطً به گفتن بازتابی دقیق از تاریخ دیده شوند؛ بلکه این‌ها برداشت‌های هنری از تاریخ‌اند که ضمن برخورداری از قیمت‌های فرهنگی و تربیتی، به گفتن ضد قیمت‌ها نیز می‌پردازند. به هر حال، این آثار همراه با خلأها و بعضی اوقات اشتباهات تاریخی می باشند که قسمت مهمی از آن طبیعی است و بخشی دیگر به دلایلی همانند محدودیت و تناقض در منبع های تاریخی برمی‌گردد.

برای نمونه، درمورد برخی حوادث صدر اسلام یا وقایع دوران‌های متأخر همچون صفویه و قاجار، گزارش‌ها متنوع و گاه متعارض است. در این شرایط، کارگردان و نویسنده ناگزیرند از بین روایت‌ها، آن‌چه دلنشین‌تر و معقول‌تر است را انتخاب کنند که همین امر امکان پذیر جهت ابراز اظهارنظرهایی درمورد «نادرست تاریخی» شود.

از نظر دیگر، روایت‌های هنری سریال‌ها برای جذب مخاطب نیازمند تشکیل ریتم دراماتیک می باشند؛ نظیر گره‌افکنی، اوج و فرودهای احساسی، و خلق شخصیت منفی قوی و قهرمان مثبت برجسته. این روال امکان پذیر برخی رخدادها را بزرگ‌نمایی یا کوچک‌نمایی کند.

یقیناً خلأهایی در روایت وجود دارد، ولی به طور کلی، «مهمان‌کشی» یکی از آثار خوب و قابل قبول در این ژانر به شمار می‌آید. برخی نقاط قوت این سریال عبارت‌اند از:

معارفه چهره‌های کمتر شناخته‌شده تاریخی به عموم مردم که در مباحث کارشناسی بعد از پخش سریال نیز به آن پرداخته شد، زنده کردن فضای عاطفی و ملموس کردن تاریخ برای نسل جوان، برجسته‌سازی مطلب‌های اخلاقی و دینی نهفته در دل اتفاق و پرداختن به برخی وقایع مهم همانند فدک، مباهله، و خطبه امام حسین علیه‌السلام در منا.

سوء تفاهم‌ها درمورد شخصیت مختار/ اینجا یک روایت و «مختارنامه» روایتی دیگر!

در خصوص شخصیت مختار بن ابی‌عبیده نیز، برخی سوء تفاهم‌ها و برداشت‌های نادرستی در ذهن مخاطبان شکل گرفت که خود شما در یکی از قسمت‌های تحلیلی‌تان به آن اشاره کرده‌اید. نظر شما درمورد مقدار صحت و دقت پردازش شخصیت مختار در این سریال و این چنین در سریال «مختارنامه» چیست؟ به‌نظرتان کدام یک از این دو سریال، عکس جامع‌تر و بهتری از شخصیت مختار اراعه کرده‌اند؟

شخصیت جناب مختار در تاریخ عموماً به دو صورت دیده می‌شود؛ یا به طور کامل نفی می‌شود یا به طور صددرصد قبول. اما باید به چند مسئله مهم دقت کرد:

۱. بازدید‌های فنی مشخص می کند که روایاتی که در ذم و نکوهش مختار وجود دارد، از لحاظ سندی ضعیف و زیاد تر ساخته و پرداخته و نقل شده از سوی آل زبیر، بنی‌امیه و دیگر دشمنان اهل بیت علیهم‌السلام است.

۲. مختار در جریان اتفاق کربلا در زندان می بود؛ وگرنه قطعاً امام حسین علیه‌السلام را پشتیبانی می‌کرد و یکی از شهدای کربلا به شمار می‌رفت.

۳. اهل بیت علیهم‌السلام برای مختار دعا کرده‌اند که این خود توثیق و قبول ارزشمندی بر شخصیت اوست.

۴. باور به امامت محمد حنفیه از نظر تاریخی معتبر نیست؛ چون قائلان به امامت محمد حنفیه و کیسانی‌مذهب‌ها بعد از درگذشت محمد حنفیه به وجود آمده‌اند.

تلویزیون باید به کدام قسمت‌های تاریخی زیاد تر بپردازد؟

* فارغ از سریال «مهمان‌کُشی»، به نظر شما تلویزیون باید به کدام قسمت‌های تاریخی زیاد تر بپردازد؟ چه موضوعاتی می باشند که نسل امروز، به‌اختصاصی مخاطبان هیئتی، به آن‌ها نیاز دارند و امید دارید در قالب سریال‌ها یا فیلم‌های تلویزیونی بهتر به نمایش درآیند؟

موضوعاتی که تا بحال کمتر مورد دقت قرار گرفته‌اند، زیاد‌اند. در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم:

۱. تاریخ چهارده معصوم علیهم‌السلام و یاران ناشناخته اهل بیت

متأسفانه با گذشت بیشتر از پنجاه سال از انقلاب اسلامی، تا این مدت برای تعداد بسیاری از معصومین علیهم‌السلام نه سریال و نه فیلم سینمایی شاخصی ساخته نشده است. جز آثاری معدود درمورد پیامبر اعظم صلی‌الله‌علیه‌وآله، امیرالمؤمنین علیه‌السلام، امام حسن، امام حسین و امام رضا علیهم‌السلام، در باقی موارد خلأ بزرگی وجود دارد.

در رابطه یاران، تنها به چهره‌هایی چون مالک اشتر، عمر بن حمق خزاعی، حبیب بن مظاهر، زهیر بن قین، ام‌وهب و برخی دیگر از شهدای کربلا اشاره‌هایی شده؛ در حالی‌که پرداخت هنری به شخصیت‌های فرعی، می‌تواند الگوهای متنوع و در دسترسی برای نسل جوان اراعه دهد.

۲. برهه‌ی بعد از عاشورا

روایت دقیق و هنرمندانه از وقایع بعد از عاشورا، به‌اختصاصی اسارت کاروان اهل بیت و خطبه‌های روشنگرانه آنان در کوفه و شام، تا این مدت جای کار زیاد دارد. این چنین کوششهای امام سجاد علیه‌السلام در عرصه پرورش نسل تازه و مبارزه نهان فرهنگی، می‌تواند دست‌مایه تولیدات عمیق و اثرگذار باشد.

۳. جنبش‌های حق‌طلبانه بعد از عاشورا و وقایع مهمی همانند اتفاق حرّه

این موضوعات نشان خواهند داد که عاشورا محدود به یک روز نیست، بلکه جریانی مداوم و تمدن‌ساز است. بازنمایی این جریان در قالب داستان‌های دراماتیک، می‌تواند تأثیر شگرفی بر مخاطب بگذارد.

۴. تاریخ تشیع در دوران سختی و اختناق

برهه‌هایی همچون زندان و شهادت امام کاظم علیه‌السلام، فعالیت‌های علمی و گسترده امام صادق علیه‌السلام، و شکل‌گیری شبکه وکالت در دوران غیبت صغری، از جمله موضوعاتی می باشند که ظرفیت‌های زیاد بالایی برای روایت‌های الهام‌قسمت دارند. نسل امروز که با فشارهای فرهنگی و هویتی روبه‌روست، نیازمند این چنین روایت‌هایی است. این موضوعات می‌توانند با الهام از کتاب «انسان ۲۵۰ ساله» مقام معظم رهبری به‌زیبایی در آثار هنری بازآفرینی شوند.

۵. جایگاه زنان در تاریخ اسلام

شخصیت‌هایی چون حضرت زینب سلام‌الله‌علیها، نه فقط در اتفاق عاشورا بلکه در نقش‌های تاریخی بعد از آن، این چنین فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها و تأثیر ایشان در گسترش معارف شیعی، و نیز زنانی که راویان حدیث و وقایع کربلا بودند، می‌توانند محور آثار قابل توجهی قرار گیرند. این نوشته، مخاطبان دختر و زن را زیاد تر با تاریخ اسلام پیوند می‌دهد. این چنین قیاس جایگاه زن پیش و بعد از اسلام نیز از منظر اجتماعی و اعتقادی قابل بازدید هنرمندانه است.

۶. برهه‌های کمتر روایت‌شده از تاریخ معاصر شیعه

وقایعی چون نهضت تنباکو، قیام گوهرشاد با محوریت شخصیت آیت‌الله بهلول، جنبش مشروطه و نقش علمای دینی، و مبارزات ضد استعماری در عراق و ایران، نیازمند بازخوانی و بازآفرینی هنرمندانه‌اند. این موضوعات، پیوند هیئت‌ها با تاریخ معاصر را تحکیم می‌کند و ریشه‌دار بودن فرهنگ دینی در مبارزات اجتماعی را مشخص می کند.

در کل، باید دقت داشت که:

هیئت‌ها مدام پایگاه زنده نگه‌داشتن تاریخ عاشورا و مطلب اهل‌بیت علیهم‌السلام بوده‌اند.

نسل امروز فقطً با بازگویی مصائب آرام نمی‌گیرد؛ او به‌جستوجو عمق فکری، هویت روشن، و الگوی زیست مؤمنانه است.

سریال‌های تلویزیونی می‌توانند پلی بین حماسه و اندیشه باشند؛ آثاری که هم اشک بگیرند و هم مطلب بدهند.

 راهکار پیروزی در تشکیل آثار عاشورایی چیست؟

* نظر حضرت‌عالی درمورد نحوه پرداخت سینما و تلویزیون به قصه عاشورا چیست؟ با دقت به آثاری چون «رستاخیز» که تا این مدت به نمایش عمومی درنیامده، «مختارنامه»، «مهمان‌کُشی» و دیگر تولیدات شبیه، این آثار تا چه اندازه موفق بوده‌اند؟

پیش از جواب، ملزوم است مسئله‌ای را متذکر شوم: قیاس سریال «مهمان‌کُشی» با «مختارنامه» از مبنا نادرست است.

چرا که «مختارنامه» یکی از آثار الف اختصاصی تلویزیون به‌شمار می‌رود و به‌طور طبیعی، از بودجه کلان، امکانات فنی گسترده، و زمان تشکیل طویل برخوردار بوده است. به این علت، قیاس آن با سریالی چون «مهمان‌کُشی» که در شرایطی کاملاً متفاوت تشکیل شده، منصفانه نیست.

اما در کل، می‌توان او گفت که سینما و تلویزیون ایران در پرداختن به قصه عاشورا، قدم‌های مهمی برداشته‌اند، ولی هم چنان با نقطه مطلوب فاصله دارند.

آثاری همانند «مختارنامه» در معارفه ابعاد سیاسی و تاریخی اتفاق عاشورا، اثرگذار بوده‌اند و تولیداتی همانند «رستاخیز» نیز، هرچند تا این مدت مجال اکران عمومی نیافته‌اند، نشان‌دهنده ظرفیت عظیم هنری این حوزه‌اند. با این حال، هم چنان کمبودهایی محسوس است؛ از جمله در پرداخت عمیق به شخصیت‌ها، روایت هنرمندانه خطبه‌ها، و ترسیم دقیق فضای فرهنگی و اجتماعی دوران.

آثار آینده باید بکوشند بین روایت تاریخی، جذابیت هنری و انتقال مطلب‌های تربیتی و معرفتی، توازن برقرار کنند. تنها در این صورت است که هنر می‌تواند حق حماسه عاشورا را ـ در تراز امروز و برای نسل امروز ـ ادا کند.

مانع ها بر سر راه تشکیل آثار تاریخی و دینی

* این چنین درمورد سریال‌هایی که حوالی امام حسن مجتبی (ع) ساخته شده‌اند، همانند «تنهاترین سردار»، و آثاری درمورد امام رضا (ع) همانند «ولایت عشق»، و در روبه رو، درمورد پیامبر اسلام (ص) که تا این مدت سریال جامع و کاملی درمورد ایشان تشکیل نشده است، لطفاً تحلیلی اراعه فرمایید. به نظر شما چه موانعی در مسیر تشکیل این چنین آثاری وجود دارد و چه نکاتی باید در این عرصه مد نظر قرار گیرد؟

ابتدا باید بگویم که پرداخت‌های تاریخی باید در سطوح و لایه‌های گوناگون صورت گیرد و به‌سادگی در قالب حماسه یا عاطفه خلاصه نشود. سریال‌ها ملزوم است چندلایه باشند؛ به‌طوری که برای مثالً اتفاق عاشورا را در بستر سیاسی و اجتماعی زمانه خود تحلیل کنند و به نوعی تاریخ تطبیقی اراعه دهند. بخشی از سریال‌هایی که این نگاه را دارند، در فضای مجازی نیز بازتاب و استقبال خوبی یافته‌اند.

اما به طور کلی، مانع ها کلی تشکیل آثار دینی و تاریخی عبارت‌اند از:

چالش‌های فقهی و اعتقادی: برای مثالً نمایش چهره معصومین (علیهم‌السلام) مدام یک خط قرمز بوده و نگه داری حریم اهل بیت (علیهم‌السلام) برای سازندگان و ناظران اهمیت بالایی دارد.

افتبودجه و ضعف فنی: آثار تاریخی به دکورهای مفصل، لباس‌های اختصاصی و نمود‌های بصری سنگین نیازمندند که هزینه‌بر است.

هراس از حاشیه و اعتراض: تولیدکنندگان بعضی اوقات به علت نگرانی از تشکیل جنجال و مخالفت‌ها، ترجیح خواهند داد اصلاً داخل این حوزه نشوند.

نگاه یک‌بعدی به شخصیت‌ها و وقایع تاریخی: این محدودیت علتمی‌شود روایت‌ها کمتر چندبعدی و جامع باشند.

هراس از تشکیل اختلاف و تفرقه: این نگرانی نباید علتشود صورت قضیه پاک شود یا پرداخت به موضوعات حساس به تعویق بیفتد.

با این حال، چند تاثییر شاخص همانند «مختارنامه»، «ولایت عشق» و «تنهاترین سردار» هر کدام بخشی از نیاز جامعه را جواب داده‌اند و اگر تعداد این چنین تولیداتی افزایش یابد، طبیعتاً جواب به نیاز قسمت مهمی از مخاطبان نیز بهتر و جامع‌تر خواهد شد.

انتهای مطلب/